Nhận thức là năng lực cốt lõi giúp con người thấu hiểu thế giới xung quanh và chính bản thân mình. Đây là quá trình tiếp nhận, xử lý và diễn giải thông tin từ môi trường, làm nền tảng cho việc ra quyết định, định hình quan điểm và điều chỉnh hành vi. Dù trong học tập, công việc hay các mối quan hệ, nhận thức luôn giữ vai trò quan trọng, ảnh hưởng sâu sắc đến suy nghĩ, cảm xúc và hành động của mỗi người.

Nhận thức là gì?

Nhận thức là quá trình tâm lý phản ánh thế giới khách quan vào bộ não con người, giúp con người hiểu biết và thích nghi với môi trường xung quanh. Không chỉ dừng lại ở việc nhìn thấy hay lắng nghe, nhận thức bao gồm toàn bộ quá trình xử lý, phân tích và diễn giải thông tin dựa trên kinh nghiệm, niềm tin và nền tảng tri thức sẵn có để tạo nên sự hiểu biết về thực tại.

Nhận thức của con người có thể mang tính trực giác, đan xen giữa vô thức và ý thức, giữa cụ thể và trừu tượng. Trong từng lĩnh vực như triết học, tâm lý học, sinh học, toán học, giáo dục, ngôn ngữ học,... nhận thức lại vận hành theo những nguyên lý và góc nhìn riêng, góp phần mở rộng biên độ hiểu biết của nhân loại về thế giới và chính bản thân mình.

Ví dụ, một bài test “người mà bạn nhìn thấy đầu tiên cho biết bạn bao nhiêu tuổi” được giới tâm lý học biết đến từ năm 1915 đã cho thấy sự khác nhau về nhận thức giữa người trẻ và người già. 

Nhận thức là quá trình tiếp thu kiến thức để nhận biết và hiểu về thế giới xung quanh

Kỹ năng nhận thức là gì?

Kỹ năng nhận thức là tập hợp các khả năng giúp con người tiếp nhận, xử lý, ghi nhớ và sử dụng thông tin để học tập, làm việc và giải quyết vấn đề. Đây là nhóm kỹ năng quan trọng giúp bộ não hoạt động hiệu quả, ảnh hưởng đến tư duy, sự sáng tạo, khả năng học hỏi và ra quyết định. 

Người có kỹ năng nhận thức tốt thường có khả năng phân tích tình huống nhanh chóng, đưa ra quyết định chính xác và thích nghi tốt với những thay đổi trong môi trường sống và công việc.

Các giai đoạn nhận thức

Nhận thức là một quá trình phức tạp và liên tục, cho phép con người tiếp nhận và hiểu biết về thế giới xung quanh. Quá trình này có thể được chia thành nhiều giai đoạn khác nhau, bao gồm nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính.

Nhận thức cảm tính

Nhận thức cảm tính là giai đoạn đầu tiên trong quá trình nhận thức, nơi con người tiếp nhận và xử lý thông tin thông qua các giác quan như thị giác, thính giác, xúc giác, khứu giác và vị giác. Đây cũng là nền tảng giúp con người hình thành những ấn tượng ban đầu về sự vật, hiện tượng. Nhận thức cảm tính không yêu cầu sự suy luận hay phân tích sâu sắc mà nó là quá trình trực tiếp và bản năng.

Mọi quá trình nhận thức đều bắt đầu từ cảm tính. Nếu không có cảm giác và tri giác, con người sẽ không thể thu nhận thông tin để suy nghĩ và phân tích. Chẳng hạn, một đứa trẻ khi mới sinh ra chưa thể suy luận ngay mà phải trải qua quá trình nhận biết thế giới thông qua màu sắc, âm thanh, mùi vị,... Chính từ những trải nghiệm này, trí tuệ dần phát triển và hình thành khả năng tư duy lý tính.

Tuy nhiên, giai đoạn này vẫn chưa thể hiện và khẳng định cụ thể về những mối quan hệ của bản chất, các sự việc tất yếu bên trong của hiện tượng và sự vật nên nó cần được phát triển hơn ở các giai đoạn sau.

Các hình thức của nhận thức cảm tính:

Cảm giác: Là hình thức cơ bản nhất, phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật khi chúng tác động lên giác quan. Cảm giác là "viên gạch" đầu tiên xây dựng nên nhận thức.

Ví dụ, khi chạm vào một cốc nước nóng, cảm nhận được nhiệt độ qua xúc giác; khi nghe tiếng chim hót, cảm nhận âm thanh qua thính giác. Hay một người đi qua khu chợ có thể cảm nhận mùi cá tươi qua khứu giác, tiếng người bán hàng qua thính giác,...

Tri giác: Là sự tổng hợp các cảm giác để tạo thành một bức tranh toàn vẹn hơn về sự vật. Tri giác không chỉ dừng ở từng thuộc tính mà phản ánh cả sự vật như một chỉnh thể.

Ví dụ, khi nhìn một quả táo, ta không chỉ thấy màu đỏ (cảm giác thị giác) mà còn nhận ra hình tròn, độ bóng của vỏ và thậm chí liên tưởng đến mùi vị của nó dựa trên kinh nghiệm trước đó.

Biểu tượng: Là hình ảnh cụ thể về sự vật được lưu giữ trong trí nhớ sau khi sự vật không còn hiện diện trước giác quan. Biểu tượng mang tính tái hiện, giúp con người nhớ lại những gì đã cảm nhận.

Ví dụ, Sau khi đi dạo trong rừng, bạn có thể nhắm mắt và hình dung lại hình ảnh cây xanh, tiếng suối chảy, hay mùi hương của lá cây. Biểu tượng giống như một "bản sao" tinh thần của sự vật trong thực tế.

Nhận thức lý tính

Nhận thức lý tính là giai đoạn cao hơn của nhận thức, trong đó con người sử dụng tư duy trừu tượng, logic và khái quát để phân tích, tổng hợp thông tin từ nhận thức cảm tính, từ đó hiểu được bản chất, quy luật của sự vật, hiện tượng. Đây là quá trình nhận thức gián tiếp, dựa trên khả năng tư duy của bộ não.

Các hình thức của nhận thức lý tính:

Khái niệm: Là sự khái quát hóa các đặc điểm chung, bản chất của sự vật và hiện tượng, loại bỏ những yếu tố ngẫu nhiên và riêng lẻ. Qua đó, giúp con người hệ thống hóa tri thức.

Ví dụ, từ việc quan sát nhiều loài chim (chim sẻ, chim bồ câu, chim đại bàng), con người hình thành khái niệm "chim" với các đặc điểm chung như có lông, có cánh, đẻ trứng. Khái niệm "chim" không phụ thuộc vào một con chim cụ thể nào.

Phán đoán: Là sự liên kết giữa các khái niệm để khẳng định, phủ định hoặc so sánh một điều gì đó. Phán đoán thường mang tính logic và có cơ sở.

Ví dụ, thấy một quầy trái cây có táo với giá rẻ bất thường, quan sát thấy một số quả có vết thâm nhẹ, người bán hàng cũng vội vã muốn bán hết. Lúc này, bạn có thể phán đoán rằng, táo đã để lâu hoặc sắp hỏng.

Suy luận: Là quá trình tư duy rút ra kết luận mới từ những phán đoán đã có, thường theo các hình thức như suy luận quy nạp, diễn dịch hoặc tương tự.

Ví dụ, nếu "Mọi kim loại đều dẫn điện" (phán đoán 1) và "Đồng là kim loại" (phán đoán 2), ta suy ra "Đồng dẫn điện" (kết luận). Đây là suy luận diễn dịch. Hoặc từ việc thấy nhiều con chim biết bay, ta quy nạp rằng "Chim có thể bay" (dù vẫn có ngoại lệ như chim cánh cụt).

Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính không đối lập mà bổ sung cho nhau trong quá trình nhận thức của con người. Nhận thức cảm tính cung cấp "nguyên liệu thô" từ thực tiễn, trong khi nhận thức lý tính xử lý, phân tích và nâng cao những dữ liệu đó thành tri thức có hệ thống. Ví dụ, khi quan sát hiện tượng nước bốc hơi (nhận thức cảm tính), con người suy ra quy luật về sự bay hơi và áp dụng vào thực tế (nhận thức lý tính).

Nếu chỉ có nhận thức cảm tính mà thiếu lý tính, con người sẽ không vượt qua được cái bề ngoài, dễ rơi vào phiến diện. Ngược lại, nếu chỉ dựa vào lý tính mà bỏ qua cảm tính, tư duy sẽ trở nên xa rời thực tế, thiếu cơ sở thực tiễn.

Nhận thức cảm tính là giai đoạn đầu tiên trong quá trình nhận thức của con người

Tầm quan trọng của nhận thức bản thân

“Tự nhận thức mang lại cho bạn khả năng học hỏi từ những sai lầm cũng như thành công của mình. Nó cho phép bạn tiếp tục phát triển” - Lawrence Bossidy. Thông qua quá trình tự nhận thức, mỗi cá nhân có thể hiểu rõ hơn về điểm mạnh, điểm yếu của mình, đồng thời cải thiện và phát triển bản thân mình mỗi ngày.

1. Phát triển bản thân
2. Nâng cao trí tuệ cảm xúc
3. Hỗ trợ ra quyết định đúng đắn
4. Tăng hiệu suất
5. Truyền cảm hứng, tạo động lực
6. Thích nghi với sự thay đổi

Phát triển bản thân

Trong quá trình nhận thức, tự nhận thức được xem là chìa khóa để mở “cánh cửa” của chính mình để biết mình giỏi và không giỏi những điểm nào. Từ đó, chấp nhận và cải thiện bản thân mình tốt hơn mỗi ngày. 

Khi biết mình là ai, điểm mạnh là gì và điểm yếu nào cần cải thiện, chúng ta sẽ có kế hoạch phát triển rõ ràng và khả năng vượt qua các thử thách trong cuộc sống. Nhận thức bản thân giúp xác định mục tiêu sống, phương pháp học hỏi và chiến lược để cải thiện kỹ năng cá nhân.

Việc nhận thức về bản thân không chỉ giúp chúng ta phát triển trong công việc mà còn trong các mối quan hệ cá nhân, gia đình và xã hội. Thường xuyên đánh giá lại các giá trị và hành động của bản thân giúp chúng ta sống đúng với mục tiêu và niềm tin của mình, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống. Nghiên cứu của nhóm Eurich đã phát hiện rằng, những người có nhận thức bản thân rõ ràng thường hạnh phúc hơn, duy trì mối quan hệ tốt đẹp, kiểm soát cảm xúc hiệu quả và cảm thấy hài lòng hơn trong công việc.

Nâng cao trí tuệ cảm xúc

Trí tuệ cảm xúc là một trong những kỹ năng thiết yếu mà các nhà lãnh đạo ngày nay cần có. Việc nâng cao trí tuệ cảm xúc không chỉ giúp hiểu rõ về bản thân mà còn cải thiện các kỹ năng xã hội, đối phó với căng thẳng, giải quyết xung đột cũng như xây dựng các mối quan hệ tích cực và bền vững. 

Một thực tế phổ biến là nhiều người có xu hướng che giấu hoặc phủ nhận cảm xúc tiêu cực như buồn bã hay tức giận. Tuy nhiên, thay vì né tránh, chúng ta cần nhận diện, thấu hiểu và học cách làm chủ cảm xúc của mình. Bởi, nó không chỉ ảnh hưởng đến chúng ta mà còn tác động đến những người xung quanh, định hình cách chúng ta phản ứng trong các tình huống khác nhau. Nhận thức rõ về cảm xúc giúp mỗi người kiểm soát phản ứng một cách hợp lý hơn, tránh những hành động bộc phát gây hối tiếc. 

Hàng loạt các khảo sát đã được thực hiện và minh chứng cho lợi ích tích cực của trí tuệ cảm xúc:

• Quyết định 67% hiệu quả của lãnh đạo.
• Tăng trưởng doanh thu cao hơn 22%.
• Chiếm 75% yếu tố quyết định sự thành công trong công việc.
• Nhân viên làm việc hiệu quả hơn 127%.
• Tăng sự hài lòng trong công việc và giảm tỷ lệ nghỉ việc.

Hỗ trợ ra quyết định đúng đắn

Nhận thức là một thành phần thiết yếu của quá trình ra quyết định, được hình thành bởi niềm tin, giá trị, kinh nghiệm và thành kiến ​​của chúng ta, từ đó tác động đáng kể đến khả năng ra quyết định. Bằng cách nâng cao nhận thức về tư duy của bản thân và những thành kiến ​​tiềm ẩn của chúng, nuôi dưỡng tư duy phát triển, chúng ta có thể đưa ra những quyết định hiệu quả hơn phù hợp với tham vọng nghề nghiệp và cá nhân của mình.  

Tăng hiệu suất

Theo một nghiên cứu của Trung tâm Lãnh đạo Sáng tạo, các tổ chức ưu tiên phát triển nhận thức ở các nhà lãnh đạo của họ sẽ có hiệu suất làm việc nhóm chung tăng 30%, làm nổi bật các mối quan hệ giữa tư duy tinh vi và khả năng lãnh đạo hiệu quả. Các nghiên cứu của Green Peak Partners và Đại học Cornell cũng khẳng định rằng nhận thức là yếu tố quan trọng đối với thành công của các Giám đốc điều hành.

Nhận thức thức không chỉ là một kỹ năng mà còn là một “siêu năng lực” giúp tối ưu hóa mọi kỹ năng lãnh đạo khác. Khi hiểu rõ cảm xúc, điểm mạnh và những lĩnh vực cần cải thiện , nhà lãnh đạo sẽ có khả năng xử lý kỹ thuật tại nơi làm việc một cách linh hoạt và hiệu quả hơn. Ngoài ra, những nhà lãnh đạo có khả năng tự nhận thức có thể tiếp thu phản hồi và điều chỉnh tác động và mục đích của họ tốt hơn, một phần là vì họ hiểu cách họ được nhìn nhận.

Truyền cảm hứng, tạo động lực

Nhận thức bản thân không chỉ giúp cá nhân hiểu mình mà còn có thể truyền cảm hứng cho những người xung quanh. Khi chúng ta biết mình muốn gì và dám theo đuổi mục tiêu của mình, điều này sẽ tạo ra một nguồn động lực mạnh mẽ cho người khác. Những người có nhận thức bản thân rõ ràng thường truyền tải một năng lượng tích cực và tạo cảm hứng cho người khác cùng hành động.

Khi chúng ta tự tin vào bản thân, khả năng và mục tiêu của mình, chúng ta không chỉ truyền động lực cho chính mình mà còn tạo cơ hội để người khác học hỏi, cảm thấy động viên và cùng nhau phát triển. Điều này đặc biệt quan trọng trong môi trường làm việc, khi một cá nhân biết cách dẫn dắt và truyền cảm hứng cho đồng nghiệp, giúp tạo ra môi trường sáng tạo và đổi mới.

Thích nghi với sự thay đổi

Thế giới ngày nay luôn thay đổi nhanh chóng, và khả năng thích nghi là yếu tố then chốt giúp chúng ta duy trì sự ổn định và phát triển. Nhận thức bản thân giúp chúng ta đối diện với sự thay đổi một cách chủ động thay vì phản ứng tiêu cực. Khi hiểu rõ cảm xúc và suy nghĩ của mình, chúng ta sẽ không dễ bị choáng ngợp bởi các tình huống mới hoặc bất ngờ mà có thể điều chỉnh hành vi và suy nghĩ để đối phó với những thay đổi đó.

Việc phát triển khả năng thích nghi giúp con người có thể học hỏi nhanh chóng, tìm ra giải pháp sáng tạo cho các vấn đề và tìm ra cơ hội trong mọi hoàn cảnh. Những người có nhận thức bản thân tốt sẽ có xu hướng tiếp cận sự thay đổi với một tâm thế mở, sáng tạo và tích cực hơn, từ đó có thể thích nghi và phát triển tốt trong mọi tình huống.

Khả năng nhận thức cao giúp phát triển bản thân và nâng cao hiệu suất hiệu quả

Cách nâng cao kỹ năng nhận thức

Các phương pháp đã được nghiên cứu và khuyến nghị bởi các chuyên gia nhằm nâng cao khả năng nhận thức, kèm hướng dẫn áp dụng vào cuộc sống hàng ngày. 

1. Chế độ sống lành mạnh
2. Thực hành Mindfulness
3. Ghi chép nhật ký
4. Học những điều mới
5. Học cách kiểm soát cảm xúc
6. Thực hành lòng biết ơn

Chế độ sống lành mạnh

Một cơ thể khỏe mạnh đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện kỹ năng nhận thức. Khi cơ thể được nuôi dưỡng đúng cách với chế độ ăn uống hợp lý, ngủ đủ giấc và vận động thường xuyên, não bộ sẽ hoạt động tốt hơn, giúp nâng cao khả năng tập trung, suy nghĩ và ghi nhớ. Ngoài ra, một cơ thể khỏe mạnh còn giúp giảm căng thẳng và mệt mỏi, từ đó cải thiện khả năng nhận thức.

Cách thực hiện:

• Ăn đủ các nhóm thực phẩm, đặc biệt là thực phẩm giàu omega-3, vitamin B, và các chất chống oxy hóa giúp cải thiện sức khỏe não bộ.
• Ngủ đủ 7-8 tiếng mỗi đêm để não bộ có thời gian phục hồi và tái tạo.
• Tập thể dục thường xuyên giúp tăng cường tuần hoàn máu, cải thiện sự tỉnh táo và khả năng ghi nhớ.

Thực hành Mindfulness

Mindfulness là việc thực hành sống trong hiện tại, hoàn toàn tập trung vào những gì đang xảy ra mà không bị phân tâm bởi quá khứ hoặc tương lai. Các kỹ thuật mindfulness (chánh niệm) - tiêu biểu là thiền định - đã được chứng minh mang lại nhiều lợi ích cho não bộ và tinh thần. 

Nghiên cứu cho thấy thiền đều đặn giúp giảm căng thẳng và cải thiện một số khía cạnh của tư duy và trí nhớ​. Khi thiền, chúng ta rèn luyện sự chú tâm vào hiện tại, không phán xét, nhờ đó tăng cường khả năng tập trung và tự nhận thức. Một thí nghiệm trên người lớn tuổi tham gia khóa thiền 8 tuần cho thấy họ cải thiện đáng kể khả năng chú ý kéo dài, hiệu quả này còn duy trì khi kiểm tra lại sau 6 tháng​. 

Theo đó, mỗi người có thể:

• Dành ra ít nhất 5-10 phút mỗi ngày để ngồi thiền và tập trung vào hơi thở, giúp cơ thể và tâm trí thư giãn.
• Khi làm bất cứ việc gì, hãy cố gắng làm đó một cách chánh niệm, tập trung hoàn toàn vào công việc mà không suy nghĩ về những điều khác.
• Lắng nghe cảm xúc của mình trong từng khoảnh khắc để nhận diện và hiểu rõ chúng.

Ghi chép nhật ký

Nhật ký cũng là nơi an toàn để bộc lộ cảm xúc, giảm căng thẳng và sắp xếp những suy nghĩ hỗn độn, nhờ đó giảm gánh nặng tâm lý để não tập trung cho việc khác. Viết nhật ký không chỉ đơn thuần lưu giữ kỷ niệm, mà còn là công cụ rèn luyện tư duy. Khi viết, chúng ta buộc não sắp xếp lại trải nghiệm và suy nghĩ, từ đó tăng cường khả năng tự phản ánh và tư duy phản biện. 

Thực tế, một nghiên cứu trên nhóm y tá cho thấy kỹ năng tư duy phản biện của họ được cải thiện đáng kể khi họ thực hành viết nhật ký phản tư về công việc và trải nghiệm của mình​. Quá trình viết giúp người viết phân tích sâu hơn vấn đề, nhìn nhận từ nhiều góc độ và rút kinh nghiệm – những yếu tố cốt lõi của tư duy phản biện. Bên cạnh đó, ghi chép còn hỗ trợ trí nhớ: việc viết tay những thông tin quan trọng hoặc những điều đã học được sẽ giúp khắc sâu chúng vào não. 

Vì vậy, hãy:

• Dành ít thời gian mỗi ngày để viết về những suy nghĩ và cảm xúc của mình. Đừng chỉ viết về những sự kiện, mà còn ghi lại cảm nhận và phản ứng của bạn đối với những sự kiện đó.
• Sử dụng các câu hỏi để giúp mình tự suy nghĩ, ví dụ: "Hôm nay tôi học được gì?", "Tại sao tôi cảm thấy như vậy?" hay "Tôi có thể cải thiện gì trong ngày mai?".
• Đọc lại các bài viết trước đó để nhận ra sự phát triển trong cách suy nghĩ và cảm nhận của mình.

Học những điều mới

Bộ não giống như cơ bắp - cần được thách thức và luyện tập thường xuyên để khỏe mạnh hơn. Việc không ngừng học hỏi những điều mới sẽ kích thích quá trình neuroplasticity (dẻo dai thần kinh), tức khả năng hình thành các kết nối thần kinh mới của não. 

Nghiên cứu cho thấy, những người lớn tuổi nếu học kỹ năng mới đòi hỏi cao (nhiếp ảnh, thủ công) có trí nhớ cải thiện rõ rệt hơn so với nhóm chỉ tham gia các hoạt động quen thuộc (nghe nhạc, giải ô chữ,...). Đáng chú ý, chỉ những hoạt động nào thật sự thử thách – buộc não “ra khỏi vùng thoải mái” – mới đem lại hiệu quả rõ rệt. 

Các nhà khoa học nhận định rằng việc học tập căng thẳng một chút (nhưng vừa sức) giống như “thuốc bổ” cho não, giúp trì hoãn quá trình lão hóa nhận thức. Thậm chí, có ý kiến cho rằng nếu chúng ta liên tục thử thách trí não suốt đời, có thể làm chậm tốc độ lão hóa của não, đồng nghĩa với việc kéo dài thêm những năm tháng minh mẫn, tự chủ.

Các hoạt động thực hiện như:

• Đọc sách, xem các khóa học trực tuyến, hoặc tham gia các buổi thảo luận để tiếp thu kiến thức mới.
• Thử nghiệm với những hoạt động mới như học một ngôn ngữ, chơi một nhạc cụ, hoặc tham gia các môn thể thao.
• Luôn duy trì sự tò mò và ham học hỏi để khám phá những điều mới mẻ trong cuộc sống.

Học cách kiểm soát cảm xúc

Căng thẳng, lo âu, tức giận khi không được kiểm soát có thể cản trở nghiêm trọng hoạt động nhận thức. Khi chúng ta stress, não sẽ ưu tiên tài nguyên để đối phó cảm xúc tiêu cực (phần amygdala – trung tâm xử lý cảm xúc – trở nên “quá tải”), khiến các vùng não dành cho trí nhớ, tập trung bị suy yếu​, Thậm chí,trong tình huống stress cấp tính, khả năng chú ý và ghi nhớ của chúng ta giảm sút đáng kể​.

Ngược lại, nếu biết quản lý tốt cảm xúc, chúng ta sẽ giữ được đầu óc tỉnh táo, sáng suốt hơn khi giải quyết vấn đề. Khả năng này thường được gọi là trí tuệ cảm xúc (emotional intelligence - EI) – bao gồm việc nhận diện đúng cảm xúc của bản thân và người khác, cũng như điều chỉnh cảm xúc một cách phù hợp. Người có trí tuệ cảm xúc cao thường ít bị cảm xúc chi phối quyết định; ví dụ, họ ít hành động bốc đồng hơn khi thực hiện các nhiệm vụ đòi hỏi tư duy​. 

Cách thực hiện:

• Khi cảm thấy cảm xúc mạnh mẽ, hãy dành vài phút để dừng lại và thở sâu. Điều này giúp bạn kiểm soát sự nóng giận hoặc căng thẳng, từ đó giúp suy nghĩ rõ ràng hơn.
• Học cách nhận diện cảm xúc của mình và tìm hiểu nguyên nhân gây ra chúng. Điều này giúp bạn đối phó với cảm xúc một cách chủ động thay vì phản ứng theo cảm tính.
• Thực hành tự nhắc nhở mình duy trì sự bình tĩnh và suy nghĩ thấu đáo trong những tình huống khó khăn.

Thực hành lòng biết ơn

Lòng biết ơn là thái độ trân trọng những điều tốt đẹp trong cuộc sống và khoa học cho thấy thái độ này mang lại nhiều ảnh hưởng tích cực đến tâm trí và sức khỏe tinh thần của chúng ta. Những người thường xuyên thực hành lòng biết ơn (ví dụ: viết ra hoặc nói lên những điều mình biết ơn mỗi ngày) thường có tâm lý lạc quan và hạnh phúc hơn, ít triệu chứng trầm cảm và lo âu, đồng thời chất lượng giấc ngủ cũng tốt hơn​.

Khi tập trung vào điều tích cực, não sẽ tiết ra các chất dẫn truyền thần kinh “tích thưởng” (như dopamine, serotonin) giúp cải thiện tâm trạng và sự tập trung. Lòng biết ơn cũng giúp tăng resilience – khả năng phục hồi trước nghịch cảnh: khi gặp khó khăn, người biết ơn thường nhìn được mặt tốt hoặc bài học trong hoàn cảnh, nhờ đó ít bị gục ngã và duy trì được tinh thần để vượt qua thử thách. Tất cả những lợi ích này cho thấy nuôi dưỡng lòng biết ơn không chỉ làm ta cảm thấy tốt hơn, mà còn gián tiếp nâng cao hiệu suất nhận thức, nhờ một tinh thần tích cực và ổn định.

Theo đó, mỗi người có thể thực hiện lòng biết ơn như:

• Mỗi ngày, hãy dành vài phút để liệt kê những điều mà bạn cảm thấy biết ơn, dù là những điều nhỏ nhặt như một buổi sáng đẹp trời hay một cuộc trò chuyện vui vẻ với bạn bè.
• Hãy thể hiện lòng biết ơn đối với những người xung quanh bằng cách cảm ơn họ vì những gì họ đã làm cho bạn.
• Thực hành lòng biết ơn trong mọi tình huống, ngay cả khi gặp phải thử thách, để duy trì sự tích cực và nhìn nhận vấn đề một cách lạc quan.

Mỗi ngày học một điều mới và luôn thực hành lòng biết ơn có thể năng khả năng nhận thức

Những kỹ năng cần thiết để tăng khả năng nhận thức

Khả năng nhận thức của con người có thể được cải thiện thông qua việc rèn luyện nhiều kỹ năng tư duy khác nhau. Để tăng khả năng nhận thức, chúng ta cần phát triển một loạt các kỹ năng quan trọng giúp cải thiện khả năng phân tích, đánh giá và xử lý thông tin.

1. Suy nghĩ logic
2. Khả năng giải quyết vấn đề
3. Tư duy phản biện
4. Tư duy sáng tạo
5. Kỹ năng kiểm soát cảm xúc
6. Kỹ năng giao tiếp hiệu quả
7. Kỹ năng lắng nghe

Suy nghĩ logic

Suy nghĩ logic là khả năng tổ chức và phân tích thông tin một cách có hệ thống và hợp lý. Đây là kỹ năng nền tảng để giải quyết các vấn đề phức tạp, phân tích các tình huống và đưa ra quyết định dựa trên lý thuyết hoặc các lập luận vững chắc.

Cách phát triển:

• Thực hành giải các bài toán logic hoặc tham gia các trò chơi trí tuệ như cờ vua, sudoku, hoặc các câu đố logic để luyện tập khả năng suy luận.
• Khi đã quen với các bài tập cụ thể, hãy thử sức với những bài suy luận trừu tượng hơn để kích thích não bộ và mở rộng vùng tư duy logic.
• Khi đối mặt với một vấn đề, hãy phân tích các yếu tố liên quan và sắp xếp chúng theo một thứ tự hợp lý trước khi đưa ra quyết định.
• Tránh đưa ra quyết định vội vàng và luôn tìm kiếm những mối liên hệ hợp lý giữa các thông tin có sẵn.

Khả năng giải quyết vấn đề

Rèn luyện khả năng giải quyết vấn đề là một yếu tố quyết định trong việc nâng cao nhận thức của cá nhân, đặc biệt trong bối cảnh môi trường công việc ngày càng phức tạp và thay đổi nhanh chóng. Khả năng nhận thức không chỉ bao gồm việc hiểu biết và phân tích các vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau mà còn đòi hỏi khả năng áp dụng các phương pháp giải quyết vấn đề một cách linh hoạt và hiệu quả. 

Quá trình này đòi hỏi cá nhân phải liên tục cải thiện khả năng thu thập và xử lý thông tin, phát hiện vấn đề từ sớm, cũng như đưa ra các giải pháp sáng tạo và khoa học. 

Tư duy phản biện

Tư duy phản biện là khả năng phân tích và đánh giá thông tin một cách khách quan, từ đó hình thành quan điểm độc lập. Người có tư duy phản biện không vội tin vào mọi điều đọc được, mà biết đặt câu hỏi và kiểm chứng độ tin cậy của thông tin. Kỹ năng này ngày càng quan trọng trong thời đại ngập tràn dữ liệu, giúp chúng ta phân biệt được sự thật và ngụy biện trong cuộc sống.

Để cải thiện tư duy phản biện, mỗi người có thể:

• Nuôi dưỡng tính tò mò và đặt câu hỏi: “Tại sao?” và “Như thế nào?” nên là hai câu hỏi thường trực khi bạn đối diện với một thông tin mới. Thay vì chấp nhận ngay, hãy tập thói quen hoài nghi tích cực.
• Rèn kỹ năng phân tích và đánh giá chứng cứ: Một người tư duy phản biện giỏi biết mổ xẻ thông tin thành các phần, đánh giá độ tin cậy của từng phần và sau đó mới kết luận. Hãy luyện bằng cách phân tích các lập luận trong đời sống: ví dụ xem một bài diễn thuyết hoặc quảng cáo, rồi liệt kê luận điểm chính, xem luận cứ có logic không, có bằng chứng hỗ trợ không.
• Mở rộng góc nhìn và tránh thiên kiến: Tư duy phản biện đòi hỏi sự công bằng và không thành kiến khi đánh giá vấn đề. Nghiên cứu cho thấy những đội nhóm có tư duy cởi mở, đa dạng quan điểm giải quyết vấn đề tốt hơn 35% so với nhóm đồng nhất và đóng khung.
• Thực hành phản biện qua viết và nói: Viết phân tích hoặc tranh luận là cách hữu hiệu để mài giũa tư duy phản biện. Chúng ta có thể tập bằng cách viết bài luận ngắn trình bày quan điểm về một vấn đề, sau đó tự xem lại liệu mình đã đưa đủ bằng chứng chưa, lập luận có chặt chẽ không.

Tư duy sáng tạo

Nếu tư duy phản biện giúp chúng ta đánh giá và chọn lọc ý tưởng, thì tư duy sáng tạo giúp sản sinh ra ý tưởng mới và đột phá. Đây là kỹ năng nhìn nhận vấn đề dưới góc độ khác thường, “nghĩ ngoài chiếc hộp” và tìm ra giải pháp độc đáo.

Một số cách để cải thiện kỹ năng này:

• Thực hành "brainstorming" để phát triển ý tưởng mới và tìm ra các giải pháp sáng tạo.
• Tìm kiếm cảm hứng từ những lĩnh vực khác ngoài chuyên môn của bạn, chẳng hạn như nghệ thuật, âm nhạc, khoa học, để mở rộng quan điểm.
• Tạo không gian để tự do suy nghĩ mà không bị giới hạn bởi các quy tắc thông thường, ví dụ, tham gia các hoạt động sáng tạo như vẽ, viết, hoặc thiết kế.

Kỹ năng kiểm soát cảm xúc

Khả năng kiểm soát cảm xúc là yếu tố then chốt giúp duy trì tâm lý vững vàng và ra quyết định đúng đắn. Kỹ năng này bao gồm nhận biết và hiểu được cảm xúc của bản thân và người khác, cũng như điều chỉnh cảm xúc một cách phù hợp. Người có trí tuệ cảm xúc cao thường ứng phó tốt với stress, giữ bình tĩnh trong mâu thuẫn và tạo được động lực tích cực cho chính mình.  

Mỗi người đều có thể nâng cao trí tuệ cảm xúc của mình bằng cách:

• Thực hành các kỹ thuật Mindfulness như thở sâu, thiền hoặc yoga để giúp kiểm soát cảm xúc trong những lúc căng thẳng.
• Nhận diện cảm xúc của bản thân khi chúng xuất hiện và tìm hiểu nguyên nhân để có thể điều chỉnh phản ứng của mình.
• Tập thói quen phản ứng chậm lại và suy nghĩ trước khi hành động khi cảm thấy căng thẳng hoặc giận dữ.
• Viết nhật ký về các sự kiện, cảm xúc hằng ngày.

Kỹ năng giao tiếp hiệu quả

Giao tiếp tốt giúp chúng ta xây dựng mối quan hệ, phối hợp công việc trôi chảy và giải quyết mâu thuẫn một cách ôn hòa. Nghiên cứu tâm lý xã hội chỉ ra rằng, những người có kỹ năng giao tiếp tốt thường hài lòng hơn trong các mối quan hệ, ngay cả khi kiểm soát các yếu tố khác. Đồng thời, đây cũng là một trong những kỹ năng hàng đầu được các nhà tuyển dụng đưa ra khi tìm kiếm ứng viên. 

Kỹ năng lắng nghe

Kỹ năng lắng nghe khi được rèn luyện một cách có hệ thống, sẽ giúp nâng cao khả năng nhận thức của cá nhân, đặc biệt trong các môi trường giao tiếp phức tạp và đa chiều. Lắng nghe không chỉ đơn thuần là quá trình tiếp nhận thông tin, mà còn bao gồm khả năng phân tích và đánh giá các yếu tố ngữ cảnh, tâm lý và cảm xúc của người nói. 

Khi một cá nhân thực hiện việc lắng nghe một cách chủ động, họ không chỉ tiếp nhận thông tin mà còn hiểu sâu sắc hơn về quan điểm, cảm xúc và động cơ của người khác, từ đó làm phong phú thêm nhận thức của bản thân về các tình huống và vấn đề. Quá trình này thúc đẩy khả năng phân tích đa chiều, giúp cải thiện khả năng ra quyết định và giảm thiểu các sai sót do sự hiểu nhầm hoặc thiếu sót thông tin.  

Rèn luyện kỹ năng giao tiếp hiệu quả và lắng nghe chủ động để tăng khả năng nhận thức

Nhận thức là yếu tố không thể thiếu trong việc xây dựng một xã hội văn minh, nơi mỗi cá nhân có thể đóng góp vào sự phát triển chung của cộng đồng. Khi chúng ta học cách nâng cao và hoàn thiện khả năng nhận thức của mình, chúng ta không chỉ trở thành những cá nhân thông thái, mà còn tạo ra những thay đổi tích cực trong mối quan hệ, công việc và cuộc sống.